Thursday, August 23, 2012

SƠN TRUNG *TỤC ĐỐT PHÁO

TUC ñ–T PHÁO TAI VIỆT - NAM
                                                                                            SÖn Trung



ñã bao Ç©i tåi ViŒt Nam, ngÜ©i ta ÇÓt pháo trong h¶i hè,cúng t‰.ñám cܧi nhÃt ÇÎnh là phäi ÇÓt pháo.ˆn tân gia, mØng thæng quan ti‰n chÙc,mØng th†, mØng sinh con trai...là có ÇÓt pháo.NhÃt là trong t‰t nguyên Çán, pháo là m¶t món không th‹ thi‰u ,là m¶t trong nh»ng món chính trong m†i nhà : thÎt m«,dÜa hành,câu ÇÓi ÇÕ, bánh chÜng xanh,mÙt,rÜ®u,pháo... Bài thÖ VÎnh T‰t cûa NguyÍn Công TrÙ Çã tä ÇÀy Çû cänh t‰t dù là t‰t cûa ngÜ©i nghèo:
Bánh chÜng chÃt ch¥t chØng hai chi‰c,
RÜ®u thuÓc ngâm ÇÀy Ƕ nºa siêu.
TrØ tÎch kêu vang ba ti‰ng pháo,
Nguyên tiêu cao ngÃt m¶t cành tiêu!’
Câu ÇÓi næm xÜa cûa Tú XÜÖng cÛng là m¶t bÙc hí h†a khá Ƕc Çáo:
Thiên hå xác rÒi còn ÇÓt pháo,
Nhân tình båc th‰ låi bôi vôi!’
Pháo là m¶t tØ ng» Hán ViŒt .Pháo khªi Çâù là Çøng cø, là cái máy ném Çá.(Ch» Pháo ª Çây có b¶ thåch) Có lë giÓng máy ném Çá cûa quân Ƕi La mã th©i xÜa, dùng sÙc bÆt Ç‹ b¡n Çá vào thành.Phäi thÆt lâu,khi con ngÜ©i tìm ra thuÓc súng, ngÜ©i ta m§i ch‰ ra khÄu súng thÀn sang( thÀn công ,Çåi bác) b¡n Çån là viên Çá l§n rÒi sau là viên Çån s¡t(Lúc này,ch» Pháo có b¶ hÕa vì khi ÇÓt phäi châm ngòi bæng lºa).
NgÜ©i ta cÛng Çem thuÓc súng vào Ç©i sÓng b¢ng cách cách gói ch¥t låi trong giÃy,Çem ÇÓt lên së gây ti‰ng n°,và ngÜ©i ta cÛng g†i nó là Pháo.
Chúng ta không bi‰t chính xác lúc nào ngÜ©i ViŒt Nam ch‰ ra pháo nhÜng Ç©i NguyÍn H»u ChÌnh( Kêu l¡m låi càng tan xác l¡m ) ,và HÒ Xuân HÜÖng( Pháo n° Çùng ra chi‰u),tÙc là Ç©i Lê Çã có pháo .
Làm pháo thì phäi có thuÓc pháo,sau này g†I là thuÓc súng.CÖ bän,thuÓc pháo có ba chÃt chính:
-LÜu hùynh (soufre)
-Diêm tr¡ng ( salpêtre)
-Than.
Các tài liŒu Âu MÏ ÇŠu cho r¢ngTrung hoa là nܧc ÇÀu tiên tìm ra thuÓc súng.ñào Duy Anh nói r¢ng ngÜ©I Mông c° sang chi‰m Âu châu cho nên ngÜ©I Âu châu bi‰t thuÓc súng tØ Çó.(1)
TrÀn Tr†ng Kim cÛng vi‰t r¢ng khi quân Nguyên Çánh ta Çã dùng
Çåi bác b¡n thuyŠn quân ta.(2)
NhÜng m¶t sÓ tài liŒu Trung quÓc låi cho r¢ng ngÜ©i ViŒt Nam là ngÜ©i ÇÀu tiên bi‰t dùng súng. Quân Ƕi Trung quôc trܧc Ç©i Minh Thành t°(1403-1427) chÌ có ngÛ doanh là Trung doanh,TiŠn doanh, Tä doanh, H»u doanh và HÆu doanh. Niên hiŒu Vïnh låc , Minh Thành t° cho quân chi‰m ViŒt Nam,bæt ÇÜ®c HÒ Quš Ly, h†c ÇÜ®c cách thÙc ch‰ súng thÀn sang cûa ngÜ©i ViŒt Nam lÆp ra ThÀn CÖ doanh,tÙc là Ƕi pháo binh.
Sách Cô Thø BiŠu ñàm cûa Trung quôc chép"Lê TrØng,con cûa HÒ Quš Ly ÇÜ®c nhà Minh cho làm h¶ b¶ thÜ®ng thÜ Ç‹ ch‰ tåo súng l§n, súng nhÕ cho nhà Minh. Ngày nay hÍ t‰ binh khí thì t‰ luôn Lê TrØng(3)
Minh sº chép r¢ng Lê TrØng làm binh b¶ thÜ®ng thÜ.
Sách Thù V¿c Chu TÜ Løc cûa Trung quÓc cÛng chép r¢ng Lê TrØng,em cûa HÒ Hán ThÜÖng ti‰n dâng cách thÙc ch‰ tåo thÀn sang, ÇÜ®c vua Minh phong cho làm quan.(4)
Lê Quš ñôn k‰t luÆn:"NhÜ vÆy thÙ binh khí này truyŠn vào Trung quôc th¿c tØ Lê TrØng.(5)
Và chúng ta cÛng có th‹ Ç¥t câu hÕi:
  1. NgÜ©i Trung quôc tìm ra thuÓc súng hay ngÜ©i ViŒt Nam?
  2. Hay ngÜ©i Trung quÓc ch‰ ra thuÓc súng nhÜng ngÜ©I ViŒt Nam låi là ngÜ©I ÇÀu tiên ch‰ tåo súng?N‰u tØ Ç©I
Nguyên,ngÜ©I Trung quÓc Çã bi‰t dùng súng thì sao h† tr†ng døng HÒ Nguyên TrØng? Và bên Trung quÓc, khªI ÇÀu ngÜ©i ta ÇÓt pháo là Ç‹ trØ tà. Sách ‘Kinh Sª Tu‰ Th©i Kš’ chép r¢ng ngÜ©i nào bÎ sÖn tiêu( ma núi) xâm nhÆp thì sinh Óm Çau.Do Çó ngÜ©i ta phäi dùng pháo Ç‹ Çu°i ma. NhÜng theo th©I gian, pháo trª thành thÙ không th‹ thi‰u trong ngày lÍ,t‰t và h¶I hè, y‰n tiŒc. NgÜ©i ViŒt Nam ta thì quan niŒm r¢ng ÇÓt pháo là Ç‹ cho vui nhà vui cºa,và Ç‹ hòa nhÆp vào niŠm vui chung cûa m†i ngÜ©i. Trong ba ngày t‰t, nhà ngÜ©I ta ÇÓt pháo Àm ï,nhà mình im l¥ng thì thÆt là buÒn tÈ,lånh v¡ng! NgÜ©I ViŒt Nam ta quan niŒm r¢ng ti‰ng pháo gây nh»ng âm thanh Àm ï, nh¶n phÎp, nhÜ ti‰ng trÓng thúc døc hòa cùng mùi thuÓc súng nÒng n¥c,màu khói xanh tÕa trong không gian, màu xác pháo hÒng tung tóe dܧi ÇÃt Çã gây nên nh»ng xúc Ƕng månh cho khÙu giác,thÎ giác thính giác...
Ngoài ra ÇÓt pháo cÛng là m¶t cách d¿ Çoán tÜÖng lai.Nhà ai ÇÓt pháo không n° phäi châm låi hai ba lÀn, hay pháo n° r©I råc thì næm Çó làm æn không thuÆn l®i.ñám cܧI mà ÇÓt pháo khong n° cÛng là m¶t ÇiŠm xui .
Trong Çám cܧi, ngÜ©i ta ÇÓt pháo khi h† nhà trai ljn h† nhà gái, và khi h† nhà gái ÇÜa dâu ljn nhà trai.
Trong lÍ mØng th†, mØng thæng quan,mØng sinh con trai,mØng tân gia, ngÜ©i ta ÇÓt pháo khi cº hành lÍ gia tiên,và khi có nh»ng quan khách sang tr†ng ljn.
Trong ngày t‰t,ngÜ©i ta ÇÓt pháo lúc giao thØa và sau Çó là suÓt ba ngày t‰t.Khi ljn nhà ai chúc t‰t,khi vào c°ng,khách cÛng có th‹ ÇÓt m¶t phong pháo Ç‹ chúc mØng.
Ngày xÜa,phong pháo ng¡n l¡m. Phong pháo dài hÖn m¶t gang tay,treo lên thì dài gâp Çôi, ÇÓt trong vài phút và c« pháo ti‹u,nghïa là viên pháo nhÕ hÖn ngón tay út và dài hÖn m¶t lóng tay.Còn pháo nhÕ hÖn ,b¢ng nºa pháo ti‹u, cho trÈ con chÖi thì g†i là pháo chu¶t. Loåi pháo to hÖn,dài hÖn,gÃp Çôi pháo ti‹u là pháo trung. Còn pháo Çåi là viên pháo to gÀn b¢ng viên pin Çåi, hay b¢ng lon s»a bò tùy theo nhà ch‰ tåo và ngÜ©I Ç¥t.Ngày xÜa Ç©I sÓng bình dÎ, chÌ vài phong pháo ti‹u cÛng Çû vui vÈ, dân chúng ít ai ÇÓt pháo trung hay pháo Çåi nhÜ ngày nay.
Pháo thÜ©ng làm thành tràng dài nên g†I là pháo tràng. Pháo tØng viên là pháo r©i,dành cho trÈ con chÖi.Pháo Çåi có th‹ bán r©i Ç‹ ÇÓt tØng viên hay nÓi v§i pháo ti‹u,pháo trung Ç‹ tåo nên âm thanh tåch tåch,Çùng Çùng rÃt nh¶n nhÎp.
Ÿ m¶t vài nÖi,dân chúng còn có tøc ÇÓt pháo tÆp th‹.NgÜ©I ta t° chÙc thi ÇÓt pháo ho¥c chÖi ÇÓt pháo tåi Çình làng. Pháo nhà nào n° to,ít lép,xác pháo væng xa ..thì th¡ng cu¶c. Có nÖi thi ném pháo, tÙc là treo m¶t viên pháo Çåi lên (viên này rÃt to), ngÜ©I d¿ thi dùng pháo ti‹u ném trúng pháo Çåi Ç‹ cho pháo Çåi b¡t lºa cháy và n°.CÛng có làng trai gái ném pháo vào nhau Çùa gi«n .
Sau 1945, tøc lŒ ÇÓt pháo dÜ©ng nhÜ mÃt h£n ª tåi nhiŠu nÖi.Vì kinh t‰ khó khæn, vì lòng buÒn, vì chi‰n tranh Çã nghe quá nhiŠu ti‰ng n°,vì chính sách cÃm Çoán cûa Çäng và nhà nܧc...
Tåi miŠn Nam, tuy r¢ng trong chi‰n tranh, chính phû vÅn dÍ dãi Ç‹ cho dân t¿ do vui chÖi ba ngày T‰t.Trong ba ngày t‰t dân chúng ÇÓt pháo Àm ï. Pháo vang lØng tØ Phú th† sang quÆn Næm,quÆn nhÃt. Pháo rŠn Thû ñÙc, Biên Hòa, MÏ Tho...Không nh»ng dân ÇÓt pháo mà vài ông nhà binh còn b¡n súng lên tr©i chào Çón xuân vŠ! Trong T‰t mÆu thân (1968), c¶ng sän l®i døng y‰u tÓ này và tøc lŒ vŠ quê æn t‰t cûa binh sï ta Ç‹ tÃn công bÃt ng© kh¡p lãnh th° miŠn Nam. NhÜng trong t‰t mÆu thân, c¶ng sän Çã thÃt båi chua cay,cái th¡ng l®i không bù Çáp cái thua thiŒt khi‰n HÒ Chí Minh h¶c máu mà ch‰t!
Tåi ViŒt Nam, nghŠ làm pháo phát tri‹n månh. Gò VÃp Çã trª thành m¶t trung tâm sän xuÃt pháo.NhÜng pháo ViŒt Nam thua pháo HÒng Kông.Pháo HÒng Kông dài hÖn,n° to hÖn,bäo Çäm hÖn chÙ không t¡c tÎ, låi có nhiŠu loåi,có mùi thÖm chÙ không hæng h¡c mùi lÜu huÿnh, xác pháo n° ra có nhiŠu màu s¡c. ñÓt pháo xong,trong pháo bay ra nh»ng bi‹u ng» mang l©I chúc tøng...ThÆt h‰t xäy! Cho nên nhà giàu Çua nhau mua pháo HÒng Kông.
Sau 1975, nghŠ làm pháo càng phát tri‹n vì anh em miŠn B¡c cûa chúng ta có máu mê chÖi pháo.Låi n»a, sau chi‰n tranh, cä m¶t kho tàng vÛ khí Çån dÜ®c còn Çó, dåi gì mà không xài!
NgÜ©i ta Çem bom Çån trong kho ra bán rÈ, bi‰n nó thành tiŠn,thành quÀn áo,nhà cºa chÙ chÌ trông vào lÜÖng nhà nܧc thì sÓng sao n°i! Nh»ng kÈ khÓn kh° thì Çi tìm Çån,Çi Çào bom, g« mìn, lÃy chÃt n°, lÃy thuÓc súng d‹ bán cho ngÜ©i b¡t cá và nhà làm pháo,khi‰n nhiŠu kÈ Çã ch‰t oan u°ng vì Çån,vì bom,vì k‰ sinh nhai!
Trܧc 1975, các nhà giàu cÛng ganh nhau ti‰ng pháo.Nhà bên kia ÇÓt m¶t phong thì mình ÇÓt hai phong.Næm ngoái ông Sáu ÇÓt m¶t thܧc pháo,næm nay mình së ÇÓt phong pháo dài thܧc rÜ«i hoæc hai thܧc.Tuy nhiên s¿ ganh Çua Çó cÛng có chØng m¿c. Sau 1975, s¿ ganh Çua gi»a các ông cán tai to m¥t l§n càng công khai,càng Àm ï, trong khi Çó dân ‘nguœ’ ta chÌ th© Ö ÇÓt pháo chi‰u lŒ theo c° truyŠn chÙ lòng không vui.
Có nh»ng ông cán ÇÓt phong pháo dài tØ lÀu ba xuÓng ÇÃt. PhÀn l§n xài pháo trung,ho¥c pháo trung g¡n kèm pháo Çåi.TrÈ con thì chuyên ÇÓt pháo Çåi.
Bây gi© cái phong tøc tÓt ÇËp cûa ÇÓt pháo trª thành m¶t tai h†a. Trܧc 1975, thÌnh thoäng ngÜ©i ta m§i bÎ pháo væng trúng,làm cháy áo quÀn ho¥c bÎ thÜÖng tích.Bây gi© chuyŒn này trª thành hi‹n nhiên. Trܧc t‰t cÛng nhÜ sau t‰t, trÈ con ÇÓt pháo thä cºa. Chúng ném pháo vào ngÜ©i Çi ÇÜ©ng. Chúng ÇÓt pháo bÃt cÙ nÖi nào dù là gi»a ÇÜ©ng Çông ngÜ©i qua låi. NhÃt là các cô gái trª thành møc tiêu cûa s¿ Çùa gi«n man r® này.Công An trông thÃy cÛng làm ngÖ vì h† chÌ ÇÓi phó v§i ‘b†n phän Ƕng’ chÙ du Çäng hay tr¶m c¡p h† ch£ng quan tâm, vì b¡t rÒi cÛng phäi thä chÙ ch‡ Çâu mà chÙa, cÖm Çâu mà nuôi!
NhÜ trên Çã nói ,có làng nam n» ÇÓt pháo ném vào nhau,nhÜng ném cách nào Çây? Ném xa hay ném vào m¥t,vào áo quÀn ngÜ©I ta? DÅu sao,nh»ng ngÜ©I Çã ljn tham d¿ cu¶c ném pháo,là h† Çã chÃp nhÆn, còn trÈ con, thi‰u n», ông bà già Çang Çi ª ch‡ thÎ thành Çông ngÜ©i b‡ng nhiên bÎ ném pháo vào ngÜ©I thì không ai có th‹ chÃp nhÆn.Khoäng 1990,Trung quÓc cÃm pháo. Và sau Çó ViŒt Nam cÛng cÃm pháo. Dân chúng xôn xao bàn tán.Vì chính trÎ hay vì kinh t‰ Çây?
Ch¡c là vì chính trÎ, quân s¿. C¶ng sän len lÕi vào h†c ÇÜ©ng, vào tôn giáo cho nên hai khu v¿c này h† ki‹m soát rÃt ch¥t chë.C¶ng sän dùng bãi tha ma chôn vÛ khí cho nên bây gi© ngÜ©i ch‰t không ÇÜ®c yên mÒ, c¶ng sän h‰t hûy bÕ nghïa trang này ljn nghïa trang khác.Và h† Çã tØng l®i døng døng ti‰ng pháo xuân Ç‹ tÃn công cho nên bây gi© h† cÛng s® các l¿c lÜ®ng kháng chi‰n tÃn công h† trong dÎp t‰t.
N‰u chû vŠ kinh t‰, h† phäi chuÄn bÎ viŒc Ç°i ngành nhŠ cho dân chúng, và Çi tØ tØ, tØ hån ch‰ ljn cÃm tuyŒt , bªi vì chính quÓc doanh cÛng sän xuÃt rÃt nhiŠu pháo!
ñÒng bào ª quÓc n¶i không ÇÜ®c ÇÓt pháo,chúng ta ª häi ngoåi tuy t¿ do cÛng không th‹ ÇÓt pháo.Bªi vì ngÜ©i láng giŠng cûa ta, nh»ng ông police ª khu v¿c ta là ngÜ©i Âu châu, MÏ châu không quen viŒc ÇÓt pháo.Nghe ti‰ng pháo h† rÃt s® vì lÀm tܪng ti‰ng bom Çån giao tranh.ThÃy lºa cháy sáng ,h† s® hÕa hoån. Không ai cÃm ta nhÜng ta låi không muÓn làm phiŠn h† vÓn là nh»ng con ngÜ©i lÎch s¿, Üa hòa bình và thanh tïnh, cho nên ta Çành quên Çi cái tøc lŒ Çáng yêu Çáng quš cûa ta.NhÆp gia tuÿ tøc là th‰ Çó! Trong c¶ng ÇÒng ta, khi t° chÙc t‰t cÛng ÇÓt pháo nhÜng là pháo ÇiŒn lËt xËt nghe chán m§ Ç©i!
Sau mu©i næm , hai mÜÖi næm n»a,l§p trÈ l§n lên ª trong nu§c và ngoài nܧc së không bi‰t cái pháo là cái gì.Pháo cÛng nhÜ bao s¿ vÆt khác nhÜ cây Çu,khung cºi, con thoi,cái khÓ, áo tÙ thân, nón gæng, quåt lông.. . së Çi vào quên lãng.
SÖn Trung
__________
Chú thích:

    1. ñào Duy Anh,Trung Hoa Sº CÜÖng,BÓn PhÜÖng,1954,tr.137-138. CuÓi Çõi Minh,ngÜ©I Trung quÓc låi mua súng cûa ngÜ©I Tây phÜÖng.
    2. TrÀn Tr†ng Kim,Viêt Nam Sº LÜ®c,Tân ViŒt Saigon,in lÀn 6,tr.140



(3) Lê Quš ñôn,Vân ñài LoåiNg» II,QVKDTVH,Saigon,1972,tr.77,78. (4) (5) nhÜ trên.

No comments: