NGUYỄN THIÊN THỤ * HỒ DZẾNH

 

HỒ DZẾNH

(1916-1991)
NGUYEN THIÊN THU

HÒ Dz‰nh cha Trung Hoa mË ViŒt, h†c trung h†c, næm 1931 dåy tÜ, vi‰t væn tåi Hà N¶i. Sau 1945 hoåt Ƕng væn hóa tåi Thanh Hóa. Næm 1950 v® ch‰t con bŒnh , næm 1952 vŠ thành. Næm 1953 vào Sài gòn vi‰t væn, làm báo. Næm 1954, trong khi dân chúng bÕ vào Nam, ông trª vŠ Hà N¶i. Næm 1956, ông vi‰t bài tܪng niŒm tܧng NguyÍn SÖn trong khi nhóm nhóm Nhân Væn cÛng ra d¥c san tܪng niŒm tܧng NguyÍn SÖn cho nên ông bÎ nghi là có liên hŒ v§i nhóm này. Ông bÎ khûng bÓ và trØng phåt, không ÇÜ®c dåy h†c, phäi Çi làm công nhân Ç‹ sÓng, và coi nhÜ chÃm dÙt nghiŒp væn chÜÖng. Ông mÃt næm 1991 trong cänh cùng kh°. Næm 1993, di cäo cûa ông ÇÜ®c gûi qua MÏ, Thanh Vân xuÃt bän tÆp thÖ Quê Ngoåi II, tÙc Ti‰ng Hát Thiên Nga và tÆp hÒi kš Quy‹n TruyŒn Không Tên.

\

I.TH÷ TUYÊN TRUY“N

Loåi thÖ này Çæng trên báo, sau ÇÜ®c nhà xuÃt bän Væn H†c, Hà Nôi xuÃt bän næm 1988 , nhan ÇŠ là HÒ Dz‰nh, Tác PhÄm Ch†n L†c. Tác phÄm này gÒm m¶t sÓ bài thÖ làm sau 1945, phÀn l§n là ca tøng kháng chi‰n, và m¶t sÓ thÖ trong Quê Ngoåi và truyŒn ng¡n trong Chân Tr©i CÛ trܧc 1945 .

Sau vø Nhân Væn, và sau nh»ng ÇÀy äi cûa Çäng, ông vÅn ca tøng ñäng, vÅn làm thÖ theo chiŠu hܧng ‘’ hiŒn th¿c xã h¶i chû nghïa’’. Có lë do áp l¿c cûa c¶ng sän mà ông phäi cúi ÇÀu tuân lŒnh. Hay t¿ ông, phäi xin xÕ, næn nÌ theo ki‹u ‘’ lòn trôn’’ Ç‹ ÇÜ®c sÓng? Tuy nhiên, thÖ ông nhË nhàng, Çôi khi bay bܧm, chÙ không s¡t máu nhÜ TÓ H»u, Xuân DiŒu, ho¥c phän nghŒ thuÆt nhÜ LÜu Tr†ng LÜ :

BÊN NН÷C THANH TRµ

ñò em LJ b‰n Thanh Trì,

B‰n vui nên m¶t lÀn Çi nh§ hoài.

Tám næm bão lºa sông dài,

Mái chèo em vÅn khoan thai nhÎp nhàng.

Ai vào khu bÓn thì sang,

ñ‹ ngÜ©i Hà N¶i quá giang khÕi ch©.

HÆu phÜÖng, tiŠn tuy‰n hËn hò,

CÀu phao Hàm Tº, b‰n Çò ChÜÖng DÜÖng.

Máu tim nÓi måch máu ÇÜ©ng,

Sùc em ti‰p sÙc cánh buÒm Çäm Çang.

S§m hôm b‰n bãi r¶n ràng,

CÀu Long Biên h¶i lºa hàn Çêm khuya.

HËn nhau tan gi¥c ta vŠ,

B‰n vui låi ghé Thanh Trì g¥p nhau.

Gió nào l¶ng cánh buÒm nâu,

GiÆt mình anh tܪng Çò chao em cÜ©i.

1-1971

KHÚC HÁT C„U PHAO

Hà N¶i xÓn xang ngày giáp T‰t,

Tr©i sao Çèn ÇiŒn v¡t sông HÒng.

Sàn cÀu phao g‡ xe chao nhÎp,

NÜ©m nÜ®p ngÜ®c xuôi ngÜ©i hai dòng.

H¶i sông, h¶i b‰n nào vui th‰,

M¶t tháng ba mÜÖi Çêm hoa Çæng.

Ti‰ng B¡c, ti‰ng Nam xen ti‰ng Hu‰,

Bܧc ngÜ©i chen chúc bܧc xuân sang.

Tám næm bom gi¥c, ÇÜ©ng không dÙt,

Tên lºa, xe tæng vÅn vÜ®t cÀu.

ChuyŒn lå bâng khuâng lòng bkhách lå,

-ñÃt này hoa nª gi»a chiêm bao?

ñÃt này Çâu chÌ ÇËp HÒ GÜÖm,

L§p l§p rêu phong n‰p mi‰u ÇÜ©ng.

Hình tÜ®ng cÀu phao vào lÎch sº

NhÜ lòng than Çá hóa kim cÜÖng.

T° quÓc hành quân Çôi dép lÓp,

ñÜ©ng dài Nam B¡c nhÎp cÀu phao.

Ba mÜÖi bäy triŒu tình xuân th¡m,

Cùng Çón xuân chung m¶t chi‰n hào.

1-1973

Khi miŠn Nam bÎ c¶ng sän xâm chi‰m, ông Çã hân hoan chúc tøng. Bài thÖ sau Çây Çåt ÇÌnh cao trong nghŒ thuÆt ca tøng:

NGàY ƒY XUÂN V“

Khẩu súng trên vai vừa mới khoác

Tai bèo vành mũ gió rung rinh

Em vào tự vệ bao giờ thế

Mà dáng còn tươi nét nữ sinh.?

Thênh thanh xa lộ dài hun hút

Pháo lớn, tăng ta chiếm trọn đường

Thành phố rạng đông hừng trước mặt

Hãy còn lóng lánh triệu kim cương.

Xin mời em bước lên xe pháo

Tay chỉ giùm nhau những nẻo đường

Em biết nơi nào hang rắn độc

Nơi nào sào huyện lũ xâm lăng

Quên hÕi tên em, hÕi phÓ em.

- Dạ, Trương Minh Giảng, Nguyễn Trung Kiên

Nhìn em, pháo thủ cười tươi tắn

Tên ngỡ con trai hoá gái hiền

Tất cả dường như có phép thần

Trăm năm khát vọng một ngày Xuân!

Chao ôi bông điệp xôn xao quá

Và cánh hoa mai nở trắng ngần.

Giải phóng đã qua hai độ Tết

Thơ mừng thống nhất chẵn hai năm

Em vào bộ đội bao giờ thế

Mà dáng còn nguyên nét trẻ măng?

Xuân 1977

II.TH÷ LãNG MAN:

QUÊ NGO[1]I II gÒm m¶t sÓ bài thÖ cÛ, và m¶t sÓ bài thÖ m§i. PhÀn l§n là thÖ sáng tác tØ 1945 cho ljn 1990-1991.Ông cÛng nhÜ nh»ng væn nghŒ sï sÓng dܧi ch‰ Ƕ c¶ng sän phäi ca tøng lãnh tø, hoan hô Çäng và c° võ chính sách cûa nhà nܧc. ñiŠu này không tránh khÕi vì ông Çã vi‰t: thay cho con trai ông trong Quy‹n TruyŒn Không Tên:

‘’ Một nhà văn như cha tôi không khác gì cô gái điếm: Cô gái chiều khách hàng, nhà văn chiều thời đại.’’

Trong tÆp Quê Ngoåi II, loåi thÖ hoan hô, ca tøng Çäng theo ki‹u TÓ H»u, Xuân DiŒu, Huy CÆn, Ch‰ Lan Viên dÜ©ng nhÜ không có, có lë ông Çã loåi bÕ thÙ væn chÜÖng này không muÓn Çem ra cho ÇÒng bào, nhÃt là ÇÒng bào ViŒt Nam häi ngoåi thܪng thÙc mùi væn chÜÖng con thuyŠn xÙ NghŒ! Và loåi thÖ tranh Çãu nhÜ thÖ TrÀn DÀn, H»u Loan, Phùng Quán cÛng không thÃy có. Ông quá kín Çáo, không bày tÕ quan Çi‹m chính trÎ cûa mình. Có lë ông Çã s® tai bay vå gió cho nên phäi ‘’thû khÄu nhÜ bình, phòng š nhÜ thành’’trong m¶t ch‰ Ƕ mà trí thÙc, væn nghŒ sï Çu®c coi là kÈ thù sÓ m¶t cûa cái Çäng chuyên ch‰!

Tình cäm thông suÓt tÆp thÖ là n‡i buÒn. N‡i buÒn ng¿ trÎ suÓt chiŠu dài cu¶c Ç©i tác giä cÛng nhÜ bao cu¶c Ç©i ngÜ©i dân sÓng dܧi ng†n c© ÇÕ. Ông chÌ nói b¢ng ti‰ng thª dài uât nghËn và Çau ǧn. HÒng Phúc vÅn là m¶t hình bóng nh§ thÜÖng vïnh c»u trong trái tim HÒ Dz‰nh:

Có M¶t Bài Th÷

Phúc ơi! có một bài thơ,

Mà anh viết đến bây giờ chưa xong

ñèn nhòa, giấy trắng mênh mông

Mười năm tâm sự một dòng chửa thôi.

1947

Lãng mån là bän chÃt cÓ h»u cûa HÒ Dz‰nh. SÓng trong ch‰ Ƕ c¶ng sän, con ngÜ©i thi sï, tính chÃt lãng mån cûa ông vÅn tÒn tåi trong vùng sâu kín cûa tâm thÙc. Trong tâm tÜ cûa ông, luôn có hình ành cûa ngÜ©i yêu xÜa, ngÜ©i v® cÛ. Næm 1952 ª Sài gòn, vào ngày xuân, ông vi‰t:

VÔ ñ“

Xuân nÀy ta nh§ ngÜ©i Kinh B¡c,

MÜa bøi rÖi vào ly rÜ®u thÖm.

T© báo cuÓi næm màu vÅn g¡t,

NhÜ màu áo m§i cûa giai nhân.

TÖ tóc th©i gian vÜÖng kë tay,

Lâu rÒi không vi‰t n»a. Ô hay

C§ sao thÜÖng nh§ vŠ trên má

Tâm s¿ mênh mang, sÀu vÅn ÇÀy.

Hà N¶i ngày nay có khác xÜa?

Hoa Çào vÅn nª, tr©i còn mÜa?

ñÒng Nai cÕ bi‰c, phÖi mây tr¡ng

Xuân ljn, khôn nguôi buÒn trái mùa!

Sãy låi vÀn thÖ, ÇÓt nén nhang,

Mänh buÒn tan tác gi»a nhân gian.

Câu væn ly hÆn ngoài quê B¡c,

‘’H© h»ng ai xui thi‰p phø chàng?’’

(Quy‹n TruyŒn Không Tên)

HÒ Dz‰nh có hai bài Vô ÇŠ. M¶t bài ÇÜ®c gi§i thiŒu trong Quy‹n TruyŒn Không Tên, vàm¶t bài trong Quê Ngoåi II. Trong m¶t Çêm trØ tÎch, HÒ Dz‰nh Çã nh§ ljn ngÜ©i xÜa:

VÔ ñ“

(nhân đêm trừ tịch, thân tặng Hồng Phúc, Phương Hương)

Tỉnh dậy - mặt trời chưa thức giấc

Năm canh còn lại một canh năm

Trà sen trừ tịch hương còn ngát

Thoảng Pháp-hoa-kinh giọng rất trầm

Có phải lời em tự chốn xa

Vọng về trong bóng khói, sương hoa

Cùng nhau tuy chẳng bào thai mẹ

Nhưng khác gì chung một mái nhà?

"Hoa lưu động khẩu ưng trường tại

Thủy đáo nhân gian định bất hồi"

Hoa thơm cửa động còn thơm mãi

Nước chảy vòng trần luống chảy xuôi...

1980

ñÓi v§i v®, ông cÛng rÃt chí tình:

BàI TH÷ T¥NG V®

Gửi Nguyễn Thị Hồng Nhật

Mình vừa là chị là em

Tấm lòng người mẹ, trái tim bạn đời

Mai này tới phút chia đôi

Hai ta ai sẽ là người tiễn nhau?

Xót mình đã lắm thương đau

Tôi xin làm kẻ đi sau đỡ mình

Cuộc đời đâu phải phù sinh

Nước non chan chứa nghĩa tình mình ơi!

1986

<>

---

NGܧi V® TÔI KHI C¼N S–NG

Tặng em vì biết yêu em,

Em còn tin tưởng ít nhiều ở anh

Mùa đời rụng hết vàng xanh

Nỗi đau thương cũ nay thành máu thơ.

Em ơi, giữa tiệc sông hồ,

Lại đây, sống lại mấy giờ bên nhau!

Mất, còn có nghĩa gì đâu

Trong vui cao cả, trong sầu mênh mông...

1950

Trong m¶t vài bài thÖ khác, k‹ cä bài thÖ t¥ng v®, ta thÃy tràn ngÆp n‡i Çau d§n và n‡i chán chÜ©ng, bÃt mãn. ñó là phän Ùng tiêu c¿c ÇÓi v§i xã h¶i. Máu và thÖ trong tình yêu và trong cu¶c sÓng cûa ngÜ©i væn nghŒ sï cûa ch‰ Ƕ nghiŒt ngã:

Mùa đời rụng hết vàng xanh

Nỗi đau thương cũ nay thành máu thơ.

Nh»ng tÜ tܪng y‰m th‰ trܧc 1945 cÛng trª låi v§i tác giä nhÃt là vào lúc bÎ cu¶c Ç©i hành hå và trØng phåt m¶t cách nghiŒt ngã vô lš:

‘’ñời là quán khách, tôi là giấc mơ

. . . . . . .

Có tôi, tàu vẫn đông thừa

Không tôi, tàu vẫn chẳng thưa vẫn người’’[1]

ñÜ®c tin m¶t phø n» vào chùa qui y, ông xót thÜÖng. ThÜÖng ngØ©i phø n» này tÙc là ông t¿ thÜÖng ông phäi khép mình trong cô tÎch cûa ch‰ Ƕ chuyên chính cay nghiŒt

Chim tự lao vào gai sắc

Tiếng ca mình đẫm máu mình!

Em ạ, đời thơ cũng vậy

ñau thương - sự nghiệp vinh quanh

Gạn chất bùn đen tự đáy

Trăm năm luyện được chút vàng!

Chỉ tiếc đầu xanh một mái

Từng thơm trang sách năm xưa

Nay bỗng vắng niềm ưu ái

Hồn thơ chợt thấy hoang vu![2]

III.TI”U THUY���ÊT TUYÊN TRUY“N

Bên cånh thÖ, HÒ Dz‰nh cÛng Çã vi‰t truyŒn theo ÇÜ©ng lÓi ‘’hiŒn th¿c xã h¶i chû nghïa’’. Ti‰ng båc cuÓi cùng vi‰t tháng 6-1957, nh¢m tÓ cáo xã h¶i miŠn Nam c© båc, Çï Çi‰m mà cø th‹ là ñåi Th‰ gi§i, Sài gòn trܧc 1954 ( Tác PhÄm Ch†n L†c, 125-134); truyŒnTài Ngôn vi‰t 3-1957 nh¢m ÇŠ cao viŒc täi vÛ khí vào Nam chÓng MÏ (135-144). Ông vi‰t theo phong thái ‘’ Chân Tr©i CÛ’’. Ông chÌ bÕ vào nÒi canh rau muÓng m¶t mu‡ng n¡m tôm nhÜng th¿c khách cûa ông låi muÓn Ç° vào cä bát m¡m tôm cho m¥n mà nên h† không thích ông l¡m. Vì vÆy mà ông cÛng nhÜ VÛ ñình Liên, ñoàn Phú TÙ chÌ chìm Çi vào hàng vô danh.

IV. TI”U THUY�T ñ–I KHÁNG : QUY”N TRUY N KHÔNG TÊN

N‰u trong thÖ, HÒ Dz‰nh không cho ta bi‰t rõ cu¶c Ç©i và tÜ tܪng ông, thì trong Quy‹n TruyŒn Không Tên (Thanh Væn, Hoa Kÿ, 1993, dày 103 trang),.tác giä Çã nói rÃt nhiŠu. Ông cÛng nhÜ Ch‰ Lan Viên có hai khuôn m¥t cûa Thúy KiŠu ª chÓn thanh lâu. Có khi bܧm lä ong lÖi, cÜ©i Çùa cùng nhân th‰; còn khi tÌnh rÜ®u, lúc tàn canh, låi Çau ǧn xót xa. Ông mÜ®n l©i con trai ông vi‰t vŠ cu¶c Ç©i ông ª dܧi ng†n c© máu.Ông vi‰t vŠ chi‰n tranh, nh»ng ngÜ©i lãnh Çåo chi‰n tranh tåi miŠn B¡c, cùng các chính sách vÜ©n không nhà trÓng, phá cÀu Çào ÇÜ©ng, cäi tåo tÜ tܪng và cäi cách ru¶ng ÇÃt tåi miŠn B¡c là nÖi ông Çã tìm vŠ nÜÖng náu, ngÜ®c v§i dòng chäy cûa dân t¶c:

"Tôi sinh ra giữa một kỷ nguyên khác lạ, kỷ nguyên của những con đường thênh thang bị phá vỡ, cầu đổ sụp, nhà cửa tiêu tan, xe cộ mất lối. Người đô thị tản mạn lên rừng xanh, những cô gái xinh tươi của cuộc đời nhung lụa biến thành những cô hàng nước, những bèo bọt phong trần. Cuộc đổi đời đó thật là vĩ đại và kinh khủng, lay chuyển hết mọi từng lớp, giai cấp, san phẳng hết mọi chênh lệch sang giàu. Nếu chỉ có một trạng thái biến đổi đó thì chưa đến nỗi gay gắt. ñằng này, buồn thế hệ gặm nhắm vào từng lòng người, cái phẫn uất, cay chua nhào thành một loại cảm giác kỳ dị, gán lên cuộc sống một hình thức sượng sần khó tả. Cái gì dở, trái, đều được văn chương mới mạng danh bằng những tiếng kêu ròn: tiểu tư sản, phong kiến. Muốn vào trong cái thế giới vừa tân tạo hôm qua, con người bắt buộc phải qua một lượt lột xác, hay ít nhất, cũng phải có š thức lột xác (19). .

Ông Çã lên án cái chû thuy‰t ÇÃu tranh giai cÃp, chû trÜÖng gây cæm thù và chém gi‰t cûa Çäng vô sän.

Tôi nghï nhân loåi gÒm nh»ng thành phÀn Çiên quá l¡m.. Trên quä ÇÃt nhân sinh chÜa cÀn ljn m¶t giäi pháp nào cä, mÃy ngàn næm nay cu¶c tuÀn hoàn cûa vÛ trø vÅn ti‰n ÇŠu. Sao cứ phải lấy máu để dựng một sự nghiệp, lịch sử cổ kim chưa bao giờ thấy nói đến dòng máu ác đổ ra mà làm nên truyện được. Nước Trung Hoa không sống vì Vạn Lš Trường Thành mà sống vì Khổng Tử. Dân tộc Pháp được nhắc đến thiên thu bởi vì nền văn hoá tinh anh mà không phải vì Nã Phá Luân hiếu thắng. . . ." ( 48).

Ông mÜ®n l©i cha dæn con Ç‹ phê phán xã h¶i ông sÓng và ch‰ Ƕ ông phøc vø:

Con g¡ng mà hi‹u r¢ng cái thời đại bố sống là một thứ thời đại tác quái, thời đại bít hết nẻo thông và lương tâm nhiều khi rẫy chết. Lúc con đọc những dòng chữ này, chắc loài người đã nguôi cơn điên loạn, thế hệ đã chôn cất những khổ đau một thời [...] Bố muốn rằng, đọc lại nó, con nên có cái tâm niệm này trước hết: đừng bao giờ cổ võ, dầu chỉ bằng một lời nói vô tình, cái š thức chém giết hằng rền vang trong mạch máu động vật [...]. Cái thời đại bố sống, anh em thù nhau, ñông Tây ghét nhau, quả đất hừng hực những căm hờn bất mãn. Lẽ sống dệt bằng khói lửa, người ta không biết gì hơn là thủ tiêu nhau để hòng thoát ngõ bí. Nhân loåi cÀn phäi hûy diŒt, dÅu ljn cä m¶t cây cÕ non, n‰u cÀn phäi mª lÓi. Mª m¶t lÓi Çi qua xÜÖng máu, tang tóc, con ngÜ©i ngày mai Ç¡c th¡ng dung måo và hình thÙc srë ra sao?( 75-76).

Ÿ m¶t Çoan khác, ông vi‰t ti‰p vŠ th©i Çåi ông:

. Trong cuộc xáo trộn Nam Bắc, có cái gì còn nguyên được giá trị cố hữu đâu. Cái quš nhất là con người lại không còn gì quš nữa, nếu nó không là thứ xuất phẩm được rèn đúc theo khuôn khổ của thời đại (87).

Ông cho chúng ta bi‰t cäm tܪng cûa ông khi cÀm bút vi‰t theo lÓi ‘’hiŒn th¿c xã h¶i chû nghïa’’. Ông cho r¢ng c¶ng sän là m¶t lò sát sinh, nó gi‰t ch‰t væn nghŒ và con ngÜ©i væn nghŒ. Theo ông chÌ có væn chÜÖng và con ngÜ©i væn chÜÖng là s¿ sÓng cûa th‰ gi§i, là hy v†ng cûa nhân loåi ngày mai, còn c¶ng sän là b†n sát nhân:

ñiŠu làm tôi hÓt hoäng nhÃt là væn phÄm cûa tôi lâu nay vi‰t ra, cÙ giá bæng và c¢n c‡i. Tôi cÛng chua xót, Çau kh°, nhÜng tåi sao, cÛng v§i giÃy này bút n†, tôi khong ghi ÇÜ®c h‰t l©i? Mà n‰u ghi, l©i tôi låi trŒch khÕi š. NghŒ thuÆt ch¡c có bÃt mãn ch‡ nào, nên nghŒ sï không trä lên ÇÜ®c ÇÀy Çû bän s¡c.[. . .] .Con m¡t th©i Çåi Çã khác..Nó s¡c và to, không có rèm mi nào làm dÎu.. Tôi, tôi Üa nhìn th¿c tåi v§i chút bóng dÎu dàng, dÅu là chút bóng mÖ m¶ng [. . .]. Chúng ta là nh»ng kÈ Çáp con tàu tÓc hành phän l¿c. Chúng ta bÎn rÎn nhiŠu thÙ cûa chúng ta: nào hành lš v® con, nào quÀn áo, tÜ tܪng.M¡t ta Çã m©. Lë dï nhiên là tÓc l¿c con tàu không bi‰t ljn s¿ ngåi ngÀn cûa hành khách, vÅn phóng chåy qua bÙc tÜ©ng siêu âm [. ] Gi»a nh»ng phÙc tåp ng°n ngang nhÜ kia, v§i nh»ng mâu thuÅn ch†i v§i mâu thuÅn, con ngÜ©i væn nghŒ ngÆm kín n‡i Çau lòng. Và gi»a lúc cu¶c Ç©i dÀn bi‰n là m¶t lò sát sinh l§n, ti‰ng nói væn chÜÖng sau này n‰u ÇÜ®c cÃt lên, së là nh»ng ti‰ng trong såch nhÃt. Nó im lìm lúc này Ç‹ hàm dÜ«ng, xúc tích, và mai Çây, nó së tr°i lên thành m¶t bän khäi hoàn Ç¡c th¡ng. Bªi vì chÌ có væn chÜÖng là thành thÆt, chÌ có nghŒ sï là nhân Çåo, nh»ng y‰u tÓ Çó së xây d¿ng ngày mai v§i nh»ng nét sáng trong lÎch sº (20-22).

Ông cÛng cho ta bi‰t quan Çi‹m cûa ông vŠ væn nghŒ c¶ng sän. C¶ng sän nh¡m tiêu diŒt t¿ do cá nhân nhÜng h† låi sän sinh ra tŒ nån ‘’ sùng bái cá nhân’’, b¡t væn h†c nghŒ thuÆt làm nô lŒ cho chính trÎ, bi‰n væn nghŒ sï thành væn nô suÓt ngày Çêm ca tøng lãnh tø và Çäng m¥c dÀu Çäng và lãnh tø là nh»ng t¶i phåm diŒt chûng:

Văn nghệ biến ra một š nghĩa khác: ai cũng làm văn nghệ được HÀu nhÜ làm væn không còn h£n là viŒc cÀm bút n»a: Çi phát Ƕng m¶t tiŠm thÙc trong Ç©i sÓng cÀn phäi khua dÆy, m¶t phong trào cÀn phäi c° võ, gieo r¡c m¶t tÜ tܪng h®p th©i, Çó làm væn nghŒ.Và tác phẩm của một cá nhân, tuy được mang tên mình, phải có xen vào công trình tập thể.

Trong cái biển đại chúng, bản sắc của một cá nhân bị đánh tan ra thành bọt. Văn nghệ không nhận ai là thiên tài cũng như cõi đời không biết có người nào là xuất chúng.

Một nhà văn như cha tôi không khác gì cô gái điếm: Cô gái chiều khách hàng, nhà văn chiều thời đại..NhÜng nh»ng Çêm mái tranh mÜa d¶t, ng†n Çèn tÕ nhÕ tâm tình, nhà væn hay cô gái kia nghe não lòng trong cÖn chua xót, không ngæn n°i nh»ng ti‰ng nÙc nª ÇÜa vŠ. Lš luÆn già d¥n vì ÇÜ®c nhào kÏ, chÌ nhÜ nh»ng ÇÜ©ng roi quât lên ti‰ng khóc hÒn hÆu: ti‰ng khóc có im, nhung n‡i Çau còn mãi (31-32).

Bàn vŠ nghŒ thuÆt, ông cho r¢ng c¶ng sän l®i døng nghŒ thuÆt v§i tà tâm, và lš thuy‰t cûa c¶ng sän vŠ væn nghŒ chÌ là ngøy thuy‰t:

Nghệ thuật không thể lừa được ai, và cũng không có gì lừa được nghệ thuật. Những tà tâm, lợi dụng nhất thời làm nổi tiếng, hay đúng hơn, làm xôn xao, sẽ chìm ngập khi con người không còn có mặt để kêu rộn những nguỵ thuyết của mình." (55).

Ông cho chúng ta bi‰t vŠ viŒc ông bÎ trØng phåt. ViŒc ông ra khÕi trÜ©ng ÇÜ®c nh¡c Çi nh¡c låi nhÜ m®t ÇiŒp khúc:

Cha tôi không ÇÜ®c dåy h†c n»a vì sÙc y‰u .[ ..} NgØÖi ta không cho bÓ mày dåy h†c n»a.(14-15)

Bªi vì cha tôi không còn được dạy học nữa vì lš do sức khoẻ và nhất là vì giáo khoa không thực tế. Học trò bây giờ quy tất cả các môn học về chính trị.ñÀu ÇŠ m¶t bài toán cuÛg phäi có vài ch» m¡c vào th©i Çåi. HuÓng chi m¶t thiên giäng væn, m¶t trang luÆn, nh»ng cái nó phäi chan chÜa nguÒn nhân sinh.... Chỉ tội nghiệp cho cô Kiều, cho Nguyệt Nga, lạc lõng từ mấy thế kỷ xa lại, thốt nhiên được người ta phê bình mổ xẻ . . . ( 30-31).

Ông vi‰t ÇiŒp khúc này và chuyŒn gia Çình ông nghèo kh° Ç‹ tÓ cáo c¶ng sän dã man Çã Çày äi Ç©i ông, gi‰t mÃt m¶t v® và m¶t con cûa ông!

ñ†c HÒ Dz‰nh, chúng ta xót thÜÖng cho ông, cho cä dân t¶c Çã phäi tai ách c¶ng sän. DÅu sao, ông cÛng là nhà tiên tri, Çã nhìn thÃy cái giai Çoån s¡t máu cûa c¶ng sän phäi tàn løi Çi, Ç‹ cho t¿ do dân chû vùng lên. Lúc con đọc những dòng chữ này, chắc loài người đã nguôi cơn điên loạn, thế hệ đã chôn cất những khổ đau một thời. Ông cÛng là ngÜ©i nhìn suÓt chû trÜÖng lÓi sai lÀm cûa c¶ng sän. Ông là con ngÜ©i có š thÙc, và chân thÆt không phäi nhÜ nh»ng tên hŠ giä dÓi Çã quay cuÒng múa may m¶t th©i!

---

[1] CHUYE�N TàU ñ©I

(bài thÖ bỏ quên)

Nhiều lần tôi nghĩ bao la:

ñời là quán khách, tôi là giấc mơ

Trao duyên rất đỗi tình cờ

Không mong ước hẹn, không ngờ gặp nhau.

Tôi sinh cách mấy ngàn sau,

Vẫn bền thiên luật: lên tàu xuống ga

ñường đời bóng núi sông qua

Nay đang nắng mới, mai là cảnh xưa

Có tôi, tàu vẫn đông thừa

Không tôi, tàu vẫn chẳng thưa vẫn người

Mất còn có nghĩa gì đâu

Tôi là chút ít của đời chút không

Dặm trần bụi cuốn, may dong

Tôi đem số phận gửi trong má đào

Từng phen gió lạnh bay vào:

Ngẩn ngơ ta xuống ga nào hở em?

1937

(không nhớ nơi viết và tờ báo nào)

Tu Là Cội Phúc

Gửi một lòng em gái phương xa

Ðược biết em vừa thí phát

Thời trang đổi lấy cà sa

Một sớm đi vào cõi Phật

Bụi trần một sớm lìa xa...

Ôi nếu đúng vì Chân lý

Xin mừng em bước sang sông

Phơi phới cánh buồm thoát tục

Xuôi dòng thuận gió lâng lâng.

Nhưng nếu tâm cơ định khác

Dây oan muốn dứt duyên tình

Chim tự lao vào gai sắc

Tiếng ca mình đẫm máu mình!

Em ạ, đời thơ cũng vậy

ñau thương - sự nghiệp vinh quanh

Gạn chất bùn đen tự đáy

Trăm năm luyện được chút vàng!

Chỉ tiếc đầu xanh một mái

Từng thơm trang sách năm xưa

Nay bỗng vắng niềm ưu ái

Hồn thơ chợt thấy hoang vu!

8-1990