cô
sôûpheâ bìnhluaän vòlai
ñaëng
phuøngquaân
Haõy töôûng töôïng moät
khoaûng thôøi gian troáng... baây giôø laø naêm 2042, taùc gia thoï ñaõ moät
traêm tuoåi. Moät traêm naêm cuûa ñôøi ngöôøi, oâng nhìn laïi. Theá kyû cuûa
khoa hoïc vaên chöông coøn laïi gì ? Bao nhieâu saùch vôû trong thö vieän? ÔÛ
vaøo thôøi ñaïi haäu vi tính, moïi döõ lieäu ñaõ ñöôïc toàn tröõ baát hoaïi,
moïi thoâng tin traøn ngaäp treân maïng, vaên chöông coù bieán ñoåi? Quaù trình
nhaän thöùc cuûa ñoïc vaø vieát coù bieán ñoåi? Neàn vaên minh saùch vôû nhöôøng
böôùc cho vaên minh sieâu baûn?
Quyeån saùch coù toàn taïi? Caâu hoûi ñaõ
ñöôïc ñaët töø hôn nöûa theá kyû tröôùc khi ngöôøi ta nhìn veà töông lai cuûa
quyeån saùch cuøng vôùi caùch caáu truùc cuûa nhöõng baûn vaên lieäu coù bieán
ñoåi, khi nhöõng heä thoáng töông taùc nhö Web, MOO vaø MUD coù aûnh höôûng tôùi
söï phaùt trieån vaø tieán hoùa cuûa nhöõng quy taéc maãu baûn. Ngöôøi ta cuõng
ñaõ hình dung quang caûnh nhöõng quyeån saùch in, nhöõng thö vieän vaø tieäm
saùch, nhöõng cô quan phaùt haønh coå truyeàn seõ nhöôøng böôùc cho nhöõng cô
cheá vaø loïai ñieän töû, thuyeát thoïai theo tuyeán trao chöùc naêng laïi cho
nhöõng kieåu thoâng tin ña hieäu, sieâu baûn. Thaät ra quan nieäm "caùi naøy
gieát cheát caùi kia" nhö loái noùi cuûa Hugo (ceci tuera cela) töøng ñöôïc neâu
ra nhö khi phaùt kieán nhieáp aûnh töôûng seõ thuû tieâu hoäi hoïa, ñieän aûnh
ra ñôøi thuû tieâu kòch ngheä, truyeàn hình thuû tieâu ñieän aûnh, maùy ñaùnh
chöõ töôûng seõ thay theá buùt vieát, cöûa keùo töï ñoäng thay theá cöûa coù
baûn leà.ñòeän toùan thay theá quyeån saùch. Moät quan nieäm nhö theá phaùt
xuaát töø choã khoâng phaân bieät nhöõng phöông tieän saûn xuaát vaên hoùa vôùi
phöông thöùc saûn xuaát vaên hoùa. Söï tieän lôïi cuûa maïng löôùi thoâng tin ña
hieäu, söï phoå bieán vaø baûo quaûn tö lieäu qua ñieän toaùn giuùp cho con
ngöôøi gìn giöõ ñöôïc quyeån saùch vónh cöûu [1]. Nhöõng hieäu naêng môùi coù
theå laøm phong phuù caáu truùc quyeån saùch - bôûi quyeån saùch gaén lieàn vôùi
chöõ vieát vaø thò giaùc.
Trong Trieát hoïc vaø
Vaên chöông noùi veà quyeån saùch :
"vaãn ñoàng nhaát vôùi chính noù (Husserl ñi töø
moái töông quan giöõa tính lyù töôûng vaø thöïc taïi trong moïi ñoái vaät vaên
hoùa (taùc phaåm vaên chöông) treân tính ñoàng nhaát naøy). Nhöng quyeån saùch
ñeå laø quyeån saùch, khoâng phaûi moät taäp giaáy ñoùng vaø in ñen, phaûi ñöôïc
nhieàu ngöôøi ñoïc vaø hieåu (vôùi nhöõng aán baûn cuøng nguyeân maãu !) vaø ñeå
ñoïc quyeån saùch, con ngöôøi phaûi soáng, nghóa laø sinh ra, lôùn leân vaø maát
ñi; ñôøi soáng cuûa con ngöôøi trong chuû yeáu cuûa baûn ñoïc naøy khoâng saùng
taïo ñieàu gì môùi laï nöõa vaø thôøi gian cuûa ngöôøi-ñoïc-saùch laø thôøi gian
tuaàn hoøan. Thöïc hieän tri thöùc tuyeät ñoái, nghóa laø thoáng nhaát khaùi
nieäm vaø thôøi gian, quyeån saùch coù cô caáu voøng troøn: khaùi nieäm khoâng
coøn laø moät töông giao nöõa, nhöng ñoàng nhaát vôùi thôøi gian trong söï taän
cuøng cuûa lòch söû."
Quaù trình tieán trieån cuûa vaên chöông cuõng
dieãn ra moät chu trình nhö vaäy. G. Genette laáy ví duï töông töï nhö ñöùa treû
ñaéc thuû ngoân ngöõ khoâng phaûi do moät söï môû roäng töø vöïng ñôn giaûn maø
do moät daãy nhöõng phaân chia noäi taïi khoâng laøm bieán ñoåi quaù trình ñaéc
thuû toøan dieän : ôû moãi giai ñoïan naém ñöôïc moät ít töø ñoái vôùi ñöùa treû
laø toøan boä ngoân ngöõ ñeå söû duïng chæ moïi söï vaät, taêng theâm chính xaùc
maø khoâng coù choã giaùn ñoïan naøo caû, con ngöôøi cuõng vaäy, chæ ñoïc moät
quyeån saùch ñoái vôùi y laø toøan boä "vaên chöông" theo caùi nghóa sô khôûi
cuûa töø naøy, roài khi ñoïc ñöôïc hai quyeån, hai quyeån naøy goùp phaàn vaøo
toøan boä lónh vöïc vaên chöông cuûa y maø khoâng coù choã giaùn ñoïan naøo
giöõa chuùng. Vaên chöông coù xu höôùng phaân chia nhoû ra hôn laø môû roäng. Tu
töø hoïc coå ñieån yù thöùc caùi heä thoáng nhö vaäy khi ñeà ra lyù luaän veà
nhöõng theå loïai, nhö söû thi, bi kòch , haøi kòch.chia xeû toøan boä lónh vöïc
vaên chöông. Caùi thieáu soùt trong lyù luaän naøy laø chieàu kích thôøi gian,
caùi yù töôûng ñeå cho moät heä thoáng coù theå tieán hoùa. Söï tieán hoùa cuûa
vaên chöông ñaõ bieåu thò caùi phong phuù qua nhöõng giai ñoïan phaùt trieån
cuûa chuû nghóa Hình thaùi Nga, Pheâ bình thoâng dieãn, Pheâ bình caáu truùc,
Pheâ bình luaän Môùi. Lòch söû vaên chöông trôû thaønh lòch söû cuûa moät heä
thoáng, nghóa laø tieán hoùa cuûa chöùc naêng (lyù luaän Hình thaùi Nga goïi laø
bieán ñoåi cuûa chöùc naêng [2]), maët khaùc nhö Jakobson nhaän xeùt laø bieåu
ñoà vaên chöông cuûa moät giai ñoïan khoâng nhöõng chæ ra "saûn xuaát vaên
chöông cuûa moät giai ñoïan nhaát ñònh maø coøn chæ ra boä phaän cuûa truyeàn
thoáng vaên chöông trong giai ñoïan naøy vaãn coù sinh löïc hay ñöôïc phuïc
hoài", ñieàu ñoù coù nghóa laø söï choïn loïc moät xu höôùng môùi trong nhuõng
caùi coå ñieån cuõng nhö lyù giaûi laïi theo taân traøo cuõng laø moät vaán ñeà
cô baûn cho nhöõng nghieân cöùu vaên chöông ñoàng ñaïi, ñaët ñònh trong vieãn
töôïng lòch ñaïi cuûa nhöõng bieåu ñoà ñoàng ñaïi keá tuïc. Chaúng haïn, trong
khung caûnh vaên chöông hieän ñaïi, Cervantes laø ngöôøi ñöông thôøi vôùi Kafka.
Moät thôøi ñaïi coù theå bieåu hieän qua caùi ñöôïc ñoïc cuõng nhö caùi ñöôïc
vieát, cho neân Jorge Luis Borges ñaõ phaùt bieåu trong nhöõng naêm 1950s laø
"neáu cho toâi ñoïc baát kyø trang saùch naøo vieát hoâm nay nhö ngöôøi ta seõ
ñoïc noù vaøo naêm 2000 thì toâi cuõng bieát ñöôïc vaên chöông cuûa naêm
2000".
Söï bieán ñoåi chöùc
naêng vaên chöông haøm nguï moät lòch söû cuûa nhöõng quan heä giöõa vaên chöông
vaø toaøn boä ñôøi soáng xaõ hoäi. Söï ra ñôøi cuûa ñieän aûnh chaúng haïn laøm
bieán ñoåi moät vaøi chöùc naêng cuûa vaên chöông cuõng nhö cho noù moät soá
phöông tieän môùi, phaùt sinh vi tính aûnh höôûng saâu saéc ñeán söï hieän dieän
cuûa vaên chöông, thaäm chí coù theå thuû tieâu chöùc naêng chuyeân chôû tri
thöùc cuûa quyeån saùch. Khi ñieän toaùn trôû thaønh moät hình thaùi cuûa ñôøi
soáng, nhö baát kyø hình thaùi sinh hoïat khaùc, chaúng haïn laùi xe, goïi ñieän
thoïai, môû truyeàn hình.khaû naêng coù theå ñaët ra laø coù theå hoäi tuï giöõa
khoa ñieän toùan vaø lyù luaän vaên chöông, maø lyù luaän vaên chöông laø noùi
ñeán lyù luaän veà yù nghóa, veà nhaän thöùc baûn vaên. Khaû naêng ñaùp öùng
cuûa khoa ñieän toùan lieân heä ñeán quaù trình bieåu hieän nhaän thöùc vaø
dieãn trình ngoân ngöõ töï nhieân , nghóa laø noùi ñeán trí oùc nhaân taïo (AI:
artificial intelligence). Lieäu AI trong dieãn trình ngoân ngöõ töï nhieân (NLP:
natural language processing) coù theå vieát ra nhöõng thaûo chöông thöïc hieän
nhöõng ñoái thoïai hoûi/ñaùp, chuù giaûi, toùm löôïc vaên baûn, thaûo luaän
nhöõng vaán ñeà taâm lyù, thuyeát thoïai töø nhöõng vieãn töôïng khaùc bieät veà
nhöõng nhaân vaät khaùc bieät? Lieäu moät thöïc hieän NLP coù khaû naêng taïo
laïi khuoân maãu nhöõng nghieân cöùu vaên hoïc?
Quyeån saùch trong moái
quan heä voøng (nhaø vaên-taùc phaåm-ngöôøi ñoïc) hay (baûn vieát/baûn ñoïc) hay
(baûn vieát-baûn pheâ bình-baûn ñoïc) [3] ñaët ñeå vò theá cuûa pheâ bình. Nhöng
pheâ bình laø gì? Taïi sao laïi ñaët vaán ñeà pheâ bình thuaàn
tuùy?
Moät khaùi nieäm veà pheâ bình vaên chöông
ñeàu mang tính caùch xu höôùng chæ coù theå xaùc ñònh treân cô sôû lyù luaän.
Nhöng ngay treân cô sôû lyù luaän cuõng khoâng mang tính thoáng nhaát [4].
Wellek nhaän xeùt "khaù laï laø veà maët thöïc tieãn khoâng coù tö lieäu naøo
veà lòch söû cuûa töø "criticism" hay caû "critic" ngoïai tröø muïc vieát veà
kritikoùs cuûa Gudeman trong thôøi coå ñaïi". Ñöùng treân phöông dieän ngöõ
nghóa lòch söû, Wellek phaân tích töø kritikoùs (baét nguoàn töø kriteùs, tieáng
hy laïp coù nghóa laø quan toøa, krineùin, pheâ phaùn) coù nghóa laø moät nhaø
pheâ phaùn vaên chöông ñaõ coù töø theá kyû thöù tö tröôùc Coâng nguyeân ñeå
phaân bieät vôùi grammatikoùs, nhaø ngöõ phaùp, tuy nhieân khoâng coøn ñöôïc
noùi tôùi veà sau, ngay caû töø criticus cuõng hieám thaáy trong vaên chöông coå
la tinh. Trong thôøi Phuïc höng, töø naøy chæ duøng cho nhöõng nhaø nghieân cöùu
coå vaên. Tuy nhieân Julius Caesar Scaliger (1484-1558) ñöôïc coi nhö nguoàn
goác cuûa moät khaùi nieäm môùi cuûa pheâ bình, qua nhöõng nhaø pheâ bình cuûa
theá kyû 17. Keå töø ñaây coù moät lòch söû tieán hoùa cuûa nhöõng töø
critica,critic, critique, critick, criticism,criticismo cho ñeán Kant. Trong töø
ñieån Phaùp, YÙ , Taây ban nha töø naøy trôû thaønh ñaëc ngöõ ñeå chæ trieát
hoïc pheâ bình cuûa Kant.
Ba taùc phaåm lôùn cuûa Kant mang teân Pheâ
bình : Kritik der reinen Vernunft, Kritik der praktischen Vernunft, Kritik der
Urteilskraft. Nhöõng lyù giaûi veà trieát hoïc pheâ bình cuûa Kant chæ nhaèm
giaûi thích nhöõng vaán ñeà Kant ñaõ khai phaù vaø khoâng chuù troïng ñeán cô
sôû khôûi nguyeân, khu bieät giai ñoïan tröôùc vaø sau pheâ bình. Töø pheâ bình
krinein hy laïp coù nghóa laø khu bieät, phaân rôøi. Vaán ñeà cô baûn cuûa Kant
laø laøm theá naøo tri thöùc toång hôïp khaû höõu ñoàng thôøi laïi coù tính
tieân nghieäm. Nhöng chính Heidegger laø ngöôøi ñaõ nhìn ra khôûi nguyeân caùch
ñaët vaán ñeà cuûa Kant khi hoûi : Taïi sao luaän thuyeát veà phöông phaùp, lyù
giaûi vaø trình baøy tri thöùc toång hôïp tieân nghieäm naøy laïi goïi laø pheâ
bình? Trong giaùo trình muøa ñoâng nhöõng naêm 1927-28 taïi Ñaïi hoïc Marburg
ñöa ra lyù giaûi hieän töôïng luaän taùc phaåm "Pheâ phaùn lyù trí thuaàn tuùy"
cuûa Kant, oâng nhaän ñònh cô sôû sieâu hình hoïc nhö theå khoa hoïc khoâng chæ
laø moät cô sôû cuûa trieát hoïc sieâu nghieäm hay höõu theå luaän noùi chung
maø ñoàng thôøi cuõng laø moät ñònh giôùi haïn vaø haïn cheá khaû naêng cuûa tri
thöùc tieân nghieäm cuûa lyù trí thuaàn tuùy, ñoù laø "pheâ bình".Kant ñaõ chæ
ra ñaëc thò naøy trong chöông ba nhan ñeà "Caáu truùc cuûa lyù trí thuaàn tuùy"
cuûa phaàn Phöông phaùp luaän sieâu nghieäm ñeå khu bieät pheâ bình laø vieäc
ñieàu tra khaû naêng tri thöùc tieân nghieäm vôùi sieâu hình hoïc laø vieäc
trình baøy toøan boä tri thöùc naøy :
"Trieát hoïc veà lyù trí
thuaàn tuùy giôø ñaây hoaëc laø moät döï bò (söûa soïan) nhaèm ñieàu tra quan
naêng lyù trí ñoái vôùi moïi tri thöùc thuaàn tuùy tieân nghieäm, goïi laø Pheâ
bình, hoaëc thöù nöõa laø moät heä thoáng lyù trí thuaàn tuùy (khoa hoïc), toøan
boä tri thöùc trieát lyù (chaân xaùc cuõng nhö bieåu hình) xuaát loä töø lyù trí
thuaàn tuùy trong moái lieân laïc heä thoáng, goïi laø Sieâu hình
hoïc."[5]
Ñieåm chuû yeáu Heidegger muoán noùi ñeán ôû
ñaây laø baùc boû nhöõng lyù giaûi veà Pheâ bình cuûa Kant nhö moät nhaän thöùc
luaän cuûa nhöõng khoa hoïc töï nhieân toùan hoïc maø khoâng nhìn ra Pheâ bình
naøy lieân quan ñeán höõu theå luaän.[6]
Trong hoäi luaän thaùng 9 naêm 1966 taïi
Centre Culturel International de Cerisy-la-Salle, Geùrard Genette ñöa ra moät
tham luaän veà Nhöõng lyù cuûa pheâ bình thuaàn tuùy/Raisons de la critique pure
[7]. Khoâng phaûi tình côø maø Genette ñaët moät tieâu ñeà ñoái laïi vôùi Pheâ
bình lyù thuaàn tuùy/Critique de la raison pure cuûa Kant. Pheâ bình nhö Kant
ñaõ chæ ra laø coâng cuoäc ñieàu tra nhöõng khaû naêng nhaän thöùc, ñeà ra cô
sôû höõu theå luaän cuûa lyù thuaàn tuùy. Moät pheâ bình thuaàn tuùy coù khaû
höõu? Pheâ bình laø moái quan heä giöõa lyù vaø khaû naêng xaây döïng nhöõng
nguyeân lyù; ngöôïc laïi coù theå ñieàu tra nhöõng nguyeân lyù cuûa coâng cuoäc
ñieàu tra thuaàn tuùy khoâng? Ñaâu laø moái quan heä giöõa trieát lyù vaø vaên
chöông?
Khi ñi tìm hieåu thuyeát huûy taïo laø moät
trong nhöõng lyù luaän pheâ bình chuû ñaïo cuûa nöûa sau theá kyû hai möôi,
khoâng theå khoâng ñaët moái quan heä giöõa vaên chöông vaø trieát lyù. Coù
phaûi nhöõng nhaø pheâ bình vaên chöông thöôøng bò trieát hoïc böùc xuùc phaàn
naøo vì bò töø khöôùc nhöõng laïc thuù vaên chöông (nhö vaân ñoäng caûm tính
cuûa ngoân ngöõ, nhöõng söï coá cuûa haøi kòch, thaêng giaûm cuûa thuyeát
thoïai) ñeå nhöôøng böôùc cho nhöõng tröøu töôïng cuûa tö duy thuaàn tuùy,
nhöõng tieán trieån cuûa luaän lyù khoâ khan? Coù phaûi treân quy moâ roäng lôùn
cuûa söï vaät, thöïc tieãn vaên chöông chæ toâ ñieåm höông vò cho mieáng thöïc
phaåm vó ñaïi laø coâng trình trieát lyù? Trong vieãn töôïng ñaøn aùp ñoù, lyù
luaän huûy taïo cuûa J. Derrida ñaõ xaây döïng moät cô sôû phong phuù cho thöïc
haønh vaên chöông.
Nhöõng baûn vieát cuûa
Derrida coù theå xeáp vaøo hai phaïm truø: baûn vieát trieát lyù vaø baûn vieát
vaên chöông, tuy khoù coù theå phaân loïai vì nhöõng taùc phaåm veà sau khai
phaù moïi lónh vöïc, nhöng moái quan taâm ñaõ ñöôïc oâng baøy toû laø höôùng veà
vaên chöông, veà theå vieát goïi laø vaên chöông. Tuy nhieân aûnh höôûng cuûa
lyù luaän huûy taïo treân bình dieän pheâ bình vaên chöông Anh-Myõ laïi baét
nguoàn töø nhuõng baûn vieát trieát lyù cuûa Derrida. Jonathan Culler nhaän
dieän trong baøi vieát Töông lai cuûa pheâ bình/The Future of Criticism laø
phaàn lôùn nhöõng phaùt trieån lyù thuù vaø caùch taân nhaát trong tö töôûng
hieän ñaïi khoâng phaûi thöïc hieän nôi nhöõng nhaø trieát hoïc maø chính nôi
nhöõng nhaø pheâ bình vaên hoïc vaø xaâm nhaäp vaøo ñôøi soáng trí thöùc Myõ qua
lónh vöïc nghieân cöùu vaên hoïc. Nhöõng ngöôøi nghieân cöùu vaên hoïc taïi Myõ,
thaøy vaø troø, ñoïc vaø thaûo luaän nhöõng nhaø tö töôûng quan troïng cuûa
Phaùp (khoâng phaûi thuoäc lónh vöïc pheâ bình vaên hoïc), nhö Sartre,
Leùvi-Strauss, Lacan, Althusser, Derrida, Foucault, Lyotard cuõng nhö cuûa Ñöùc
nhö Gadamer, Heidegger, Adorno, Habermas. Trong saùch Luaän veà huûy taïo/On
Deconstruction, Culler khaúng ñònh pheâ bình vaên chöông huûy taïo tieân quyeát
chòu aûnh höôûng töø vieäc ñoïc nhöõng taùc phaåm trieát hoïc cuûa Derrida. Huûy
taïo laø moät khaùi nieäm trieát lyù, khoâng phaûi laø moät kyõ thuaät (nhö
phaân taâm hoïc) hay moät phöông phaùp (nhö hieän töôïng luaän). Trong nhöõng
baøi vieát cuûa Derrida, moái quan taâm chính vaãn laø quan heä trieát hoïc/vaên
chöông khi oâng nhaän ñònh moät caáu truùc ñeà khaùng ñoái vôùi khaùi nieäm tính
trieát lyù ngöï trò vaø bao haøm chuùng, nhö nhöõng giaù trò cuûa yù nghóa, hay
cuûa noäi dung, cuûa hình thaùi hay daáu chæ, cuûa aån duï/hoùan duï, cuûa chaân
lyù, cuûa bieåu töôïng. Thöïc tieãn vaên chöông nhö khi Derrida phaân tích
nhöõng taùc phaåm cuûa Sollers hay Mallarmeù trong vaán ñeà khaùi quaùt nhaát
cuûa chaân lyù, trong moái quan heä vôùi tính vaên chöông,theo oâng nhaän xeùt
ñaõ coù tieán boä nhaát ñònh qua nöûa theá kyû keå töø khi phaùi Hình thaùi Nga
ñeà xuaát. Vaán ñeà tính vaên chöông xuaát loä cho pheùp traùnh ñöôïc nhöõng
giaûn löôïc hay hieåu sai troài leân döôùi daïng nhöõng hình thaùi duy xaõ, duy
söû, duy taâm lyù.Tuy nhieân khoâng phaûi nhö moät soá ngöôøi nghó, huûy taïo
laø söï phuïc thuø cuûa vaên chöông ñoái vôùi trieát hoïc, thuû tieâu trieát
hoïc. Derrida xaùc ñònh nhöõng baûn vaên cuûa oâng khoâng thuoäc vaøo soå boä
"trieát hoïc, cuõng khoâng thuoäc soå boä "vaên chöông". Ñoù laø hình thaùi baét
cheùo X , ñoäng taùc keùp, giao ñieåm, ñeå coù theå thoâng tin vôùi nhöõng baûn
vaên khaùc. Cho neân khi phaân giaûi baûn vaên Mimique cuûa Mallarmeù, oâng
vieát baûn vaên naøy coù theå ñoïc nhö moät loïai saùch chæ nam vaên hoïc, neáu
muoán noùi leân moät ñieàu gì ñoù, chaéc haún tröôùc heát laø khoâng coù vaên
chöông, trong baát kyø dieãn bieán naøo cuõng khoâng coù yeáu tính cuûa vaên
chöông - nhöõng baûn vieát haøm chöùa trong chính vaän ñoäng cuûa chuùng, "luaän
chöùng vaø huûy taïo thöïc tieãn cuûa bieåu hieän ñieàu gì ñöôïc taïo bôûi vaên
chöông" (la manifestation et la deùconstruction pratique de la repreùsentation
qu?on se faisait de la litteùrature). Trong cuoäc ñoái thoïai daønh cho Richard
Kearney, Derrida ñeà caäp nhöõng coâng trình cuûa Blanchot, Bataille, Beckett
ñeå noùi ñeán ngoân ngöõ vaên chöông coù theå nhö moät voâ sôû cöù , caùi khaùc
cuûa trieát hoïc, ñeán nhöõng giôùi haïn cuûa nhöõng khaùi nieäm luaän lyù, ñeán
ngoân ngöõ trieát hoïc vaãn hieän dieän trong vaên chöông theo moät nghóa naøo
ñoù, nhöng ñaõ tha hoùa vôùi chính noù ôû moät khoûang caùch, theå hieän trong
nhöõng baûn vieát cuûa oâng ñaët ñeå vaán ñeà vieát nhö moät trong nhöõng nhaân
toá then choát trong huûy taïo sieâu hình hoïc. OÂng noùi ñeán nhöõng tieàm
taøng trong nhöõng baûn vaên ñeå hình thaùi hoùa - xaùc ñònh vò theá höõu theå
luaän cuûa vaên chöông - khoâng yeáu tính, khoâng bieân giôùi - khôûi ñieåm Pheâ
bình cuûa Kant.
Pheâ bình thuaàn tuùy laø moät khaùi nieäm ñeà
xuaát töø Albert Thibaudet vaø Geùrard Genette ñaõ khoâi phuïc laïi trong hoäi
luaän veà pheâ bình noùi ñeán ôû treân, khi oâng ñi tìm hieåu moät pheâ bình
thöïc söï hieän taïi, nghóa laø "ñaùp öùng chính xaùc nhöõng yeâu caàu vaø
nguoàn löïc cuûa hieåu bieát vaø söû duïng vaên chöông cuûa chuùng ta ngay nôi
ñaây luùc naøy". Nhöng hieän taïi coù laø caùi môùi? Khoâng haún. Nhaø vaên vaø
nhaø pheâ bình gaëp gôõ trong cuøng moät ñieàu kieän khoù khaên, ñoái dieän vôùi
cuøng moät söï vaät, nhö Barthes chæ ra, ñoù laø ngoân ngöõ. Nhöng ngoân ngöõ
naøo?[8] Trong cuoäc buùt chieán phaân ñònh roõ reät giöõa pheâ bình môùi vaø
cuõ ôû nöûa sau theá kyû hai möôi, ñieåm noåi baät laø hai chöùc naêng cuûa pheâ
bình, phaùn xeùt vaø thaåm ñònh taùc phaåm nhaèm höôùng daãn ñaïi chuùng, theå
nghieäm nhaän thöùc nhöõng ñieàu kieän hieän höõu cuûa taùc phaåm. Ngoân ngöõ
cuûa nhaø pheâ bình laø moät thöù sieâu ngoân ngöõ, noùi nhö Barthes "dieãn
ngoân treân moät dieãn ngoân". Ñoái töôïng cuûa pheâ bình vaên chöông trong xu
höôùng môùi töïu chung ôû cô sôû nghieân cöùu, khoâng phaûi caùi vaên chöông nhö
moät toøan boä, maø ôû tính vaên chöông (literaturnost) nhö Jakobson chæ ra laø
caùi laøm cho moät taùc phaåm trôû thaønh taùc phaåm vaên chöông. Trong khi pheâ
bình coå ñieån giôùi haïn trong nhöõng khuoân saùo cuõ, pheâ bình môùi mang theo
nhöõng thieát bò (priem - nhö Hình thaùi luaän Nga chæ ra laø bieán
leäch/otklonenie vaø bieán daïng/deformirovanie) bieán ñoåi taùc phaåm thaønh
khoù vaø laï laãm (ostranenie). Ñoái vôùi nhaø pheâ bình môùi, khoâng coù moät
Racine töï taïi, moät Nguyeãn Du töï taïi maø nhöõng thieân taøi naøy hieän
dieän trong nhöõng baûn ñoïc, cung hieán cho nhieàu ngoân ngöõ, khoâng giaûn
löôïc vaøo trong söï hoùa thaïch cuûa quaù khöù.
Pheâ bình thuaàn tuùy nhö Genette daãn laïi
lôøi cuûa Thibaudet laø "pheâ bình khoâng nhaèm vaøo nhöõng con ngöôøi, nhöõng
taùc phaåm maø nhaèm vaøo nhöõng baûn theå vaø chæ thaáy trong vieãn töôûng cuûa
con ngöôøi vaø taùc phaåm moät caùi côù ñeå suy nieäm nhöõng baûn theå"
[9].
Moät trong ba baûn theå
maø Thibaudet nhaän ra laø thieân taøi, caùi toät böïc cuûa caù theå, tuy nhieân
caùi bí quyeát cuûa thieân taøi laø laøm noå ra caùi caù tính, nhö Genette luaän
ra trong caùi nghòch lyù naøy laø tìm ra moät yù töôûng quen thuoäc vôùi vaên
chöông hieän ñaïi, taùc giaû, ngheä nhaân cuûa moät quyeån saùch, noùi nhö
Valeùry chaéc chaén tuyeät ñoái khoâng laø ai caû, bôûi moät trong nhöõng chöùc
naêng cuûa ngoân ngöõ, vôùi vaên chöông nhö theå ngoân ngöõ laø trieät huûy chuû
theå phaùt ngoân, chæ thò chuû theå nhö vaéng maët. Genette
vieát:
"Caùi maø Thibaudet goïi
teân laø thieân taøi, ôû ñaây coù theå laø söï vaéng maët naøy cuûa chuû theå,
thöïc taäp ngoân ngöõ bò töôùc ñoïat trung taâm, maø Blanchot nhaân noùi ñeán
kinh nghieäm cuûa Kafka phaùt hieän ra laø "oâng ta ñi vaøo vaên chöông töø luùc
thay theá caùi haén cho caùi toâi." Blanchot coøn noùi nhaø vaên thuoäc vaøo
moät ngoân ngöõ khoâng ai noùi, khoâng noùi vôùi ai, khoâng coù trung taâm,
khoâng veùn loä ñieàu gì caû. Nhö vaäy ñoái vôùi nhaø pheâ bình, noùi ñeán
Proust hay noùi ñeán Kafka, döôøng nhö laø noùi ñeán thieân taøi cuûa Proust hay
cuûa Kafka, chöù khoâng phaûi noùi ñeán con ngöôøi hoï."
Baûn theå thöù hai Thibaudet noùi ñeán laø
nhöõng theå loïai, ôû vaøo thôøi ñaïi söï hoøan taát vaên chöông nhaèm thuû
tieâu nhöõng bieân giôùi beân trong cuûa vaên töï, nhieäm vuï cuûa pheâ bình laø
ñöa vaøo vaên chöông quaù khöù nhöõng kinh nghieäm vaên chöông hieän taïi, dieãn
ngoân vaên chöông ñöôïc phaùt trieån theo nhöõng caáu truùc chuyeån hoùa cuûa
ngoân ngöõ saùng taïo, moät thöù tu töø môùi nhö Jakobson goïi laø tính vaên
chöông cuûa vaên chöông.
Sau cuøng laø quyeån saùch. Genette daãn lôøi
Thibaudet : Vaên chöông chæ hoøan taát theo chöùc naêng cuûa quyeån Saùch, cho
neân khoâng coù gì khaùc hôn ñeå cho con ngöôøi cuûa saùch vôû - nghóa laø nhaø
pheâ bình - suy nghó chính laø quyeån Saùch." Thibaudet muoán nhaéc nhôû cho
nhöõng nhaø pheâ bình naøo ít nghó ñeán quyeån Saùch vaø laãn loän giöõa nhöõng
ñieàu ñöôïc noùi, ñöôïc ca, ñöôïc ñoïc. Vaên chöông theo Genette khoâng chæ laø
ngoân ngöõ, maø chính xaùc vaø roäng lôùn hôn, ñoù chính laø vaên töï. Theá
giôùi daøn traûi tröôùc maët khoâng phaûi laø moät caûnh töôïng maø laø moät
baûn vaên ñeå khai phaù vaø sao cheùp. Noùi nhö Blanchot, moät heä thoáng nhöõng
quan heä khoâng gian voâ cuøng phöùc hôïp maø khoâng gian hình hoïc thoâng
thöôøng cuõng nhö khoâng gian cuûa ñôøi soáng thöïc tieãn khoâng cho chuùng ta
naém ñöôïc ngoïn nguoàn. Chính nôi ñaây Geùrard Genette khi ñi saâu vaøo caùi
voâ taän vaên chöông cuûa Blanchot ñaõ truøng phuøng vôùi nhöõng nhaø tö töôûng
ñöông ñaïi trong giaác mô trôû thaønh moät nhaø ñòa chí ôû khôûi ñieåm moät tìm
kieám sau cuøng khoâng phaûi treân nhöõng caù theå maø treân caùi toång theå
cuûa moät vuõ truï goïi teân laø Coäng hoøa Vaên chöông
[10].
[1] Quyeån saùch gia boäi nhôø kyõ thuaät in
ñaõ ñöôïc Trithemius ca ngôïi nhö theå "ars illa mirabilis et prius inaudita
imprimendi et characterizandi libros". Trong thôøi ñaïi ñieän toaùn, moät nhaø
vaên ñaõ phaûn öùng baûo veä caùi vónh cöûu cuûa quyeån saùch khi cho raèng
"khoâng ai laïi ngoài xuoáng vaø ñoïc moät quyeån tieåu thuyeát treân maøn aûnh
nhoû chôùp giaät". Ñieàu naøy chæ aùp duïng cho tieåu thuyeát hieän ñaïi, tieåu
thuyeát phaù theå, ñoái vôùi loïai "tieåu thuyeát ñoïc giaûi phieàn","loïai
tieåu thuyeát ñaïi chuùng" ñaõ khoâng coøn laø quyeån saùch maø bieán daïng
döôùi hình thöùc nghe, khoâng caàn noùi tôùi.
[2] Boris Tomachevski vieát:
Moät nhaân toá coù moät giaù trò ñaëc thuø trong moät giai ñoïan nhaát ñònh
bieán ñoåi hoøan toøan chöùc naêng trong moät giai ñoïan khaùc. Nhöõng hình
thaùi thoâ keäch trong giai ñoïan chuû nghóa Coå ñieån ñöôïc coi laø nguoàn taøi
nguyeân cuûa haøi kòch sang giai ñoïan chuû nghóa Laõng maïn trôû thaønh moät
trong nhöõng nguoàn cuûa bi kòch. Chính trong söï bieán ñoåi chöùc naêng lieân
tuïc naøy maø ñôøi soáng thöïc cuûa nhöõng nhaân toá cuûa taùc phaåm vaên chöông
ñöôïc phaùt hieän.
[3] X. baûn dòch "Une situation
critique" cuûa Raymond Jean trong CÑ soá naøy.
[4] Chaúng haïn trong Theory of
Literature cuûa Reneù Wellek vaø Austin Warren cuõng nhö trong Concepts of
Criticism, Wellek phaân bieät "lyù luaän vaên chöông" laø nghieân cöùu nhöõng
nguyeân lyù ,phaïm truø, tieâu chuaån cuûa vaên chöông vôùi "pheâ bình vaên
chöông" hay "lòch söû vaên chöông" laø nhöõng nghieân cöùu veà nhöõng coâng
trình vaên hoïc ngheä thuaät cuï theå , trong khi J. Hrabaùk trong UÙvod do
studia literatury quan nieäm nhö theå ñieàu tra veà yeáu tính cuûa vaên ngheä,
nhaém vaøo nhöõng quan heä giöõa vaên chöông vaø xaõ hoäi, chính trò, yù thöùc
heä.Peter Burger trong Theorie der Avantgarde coi khoa hoïc pheâ bình phaân
bieät vôùi khoa hoïc truyeàn thoáng vì noù phaûn aùnh bieåu thò xaõ hoäi thoâng
qua chính hoïat ñoäng cuûa noù (Kritische Wissenschaft unterscheidet sich von
traditioneller Wissenschaft dadurch, dass sie die gesellschaftliche Bedeutung
ihres eigenen Tuns reflektiert). Literaturwissenschaft laø töø Burger duøng quen
thuoäc trong tieáng Ñöùc ñeå chæ lyù luaän vaên chöông (literary theory trong
tieáng Anh) ñeå phaân bieät vôùi "pheâ bình vaên chöông"(literary
criticism).
[5] Die Philosophie der reinen
Vernunft ist nun entweder Propadeutik (Vorubung), welche das Vermogen der
Vernunft in Ansehung aller reinen Erkenntniss a priori untersucht, und heisst
Kritik, oder zweitens das System der reinen Vernunft (Wissenschaft), die ganze
(wahre sowohl als scheinbare) philosophische Erkenntniss aus reiner Vernunft im
systematischem Zusammenhange, und heisst Metaphysik".
[6] X. Heidegger,
Phanomenologische Interpretation von Kants Kritik der reinen
Vernunft.
[7] X. Les chemins actuels de la
critique, in laïi trong Figures II cuûa G. Genette.
[8] Chính trong ñieàu kieän
ngoân ngöõ, phaân bieät nhaø pheâ bình vôùi "loái vieát kieåu nhaät
trình"(eùcrits de style journalistique) khoâng ñaùng noùi ñeán ôû ñaây.
[9] J?entends par critique pure
la critique qui porte non sur des eâtres, non sur des oeuvres, mais sur des
essences, et qui ne voit dans la vision des eâtres et des oeuvres qu?un
preùtexte aø la meùditation des essences.
web hosting • domain names
Powered by Ampira
No comments:
Post a Comment